«Քանի կամ, քանի ստեղծագործում եմ, շարունակ «նոր նյութ» եմ տալու չարակամներիս»

Դերասանուհի, արձակագիր ԱՆԱՀԻՏ ԹՈՓՉՅԱՆԻ հետ զրույցը վերջերս լույս տեսած «Տագնապ» վեպի առիթով է:

«ՀՈ ՉՊԻՏԻ՞ ԼՐՋՈՐԵՆ ԱՊԱՑՈՒՑԵՄ, ՈՐ ԻՄ ՀԵՐՈՍՈՒՀԻՆ ԵՍ ՉԵՄ, ՈՐ ԿԱԶԻՆՈՅՈՒՄ, ՑԱՎՈՔ, ԵՐԵՔ ՀԱԶԱՐ ԴՈԼԱՐ ՉԵՄ ՇԱՀԵԼ»

-«Անհետացում» վեպի բնաբանում շնորհակալություն եք հայտնում Ձեր բարեկամներին և հատկապես չարակամներին, որ ստիպեցին գրել այդ վեպը: Չե՞ք կարծում, որ չար լեզուներին նոր նյութ եք տալու Ձեր վեպով:
-Քանի կամ, քանի ստեղծագործում եմ, շարունակ «նոր նյութ» եմ տալու չարակամներիս: Չգրե՞մ, ինչ է, չխաղա՞մ, չապրե՞մ: Նրանց ուզածն էլ երևի հենց դա է: Ես այդ հաճույքը չեմ պատճառի նրանց: Պուշկինն ասում էր. «Մի՛ առարկիր տխմարին»: Ի դեպ, տխմարությունն ու չարամտությունը հարազատ քույրեր են, որ մարդուն զրկում են տարրական դատողությունից: Մեր առօրյան այսօր լցված է նման արարածներով: Նրանք միշտ եղել են մեր կյանքում և կլինեն: Հետինները դարձան առաջիններ: Նախկինում նրանք թաքնված էին զանազան անկյուններում, իսկ այսօր ջրի երես են բարձրացել, գործ անող մարդկանց կյանքը թունավորելու իրավունք ստացել: Եվ երբեմն հասնում են իրենց նպատակին, որովհետև կայացած հասարակություն չկա, որ կարողանա տեղնուտեղը հակահարված տալ նման ծայր աստիճանի վնասակար արարածներին: Ես իմ չափորոշիչն ունեմ. հասարակությունը, ժողովուրդը, երկիրն առողջ են և ապագա ունեն այնքանով, որքանով մարդկային այդ կեղտազանգվածը դուրս է մղված կյանքից և վնասելու որևէ հնարավորություն չունի:
-Դուք խոսում եք վրդովմունքով, ըստ երևույթին, վրդովվելու առիթ ունեցել եք։
-Բազմաթի՛վ առիթներ, սկսած արվեստում իմ առաջին քայլերից մինչև այսօր և, հավանաբար, դեռ կունենամ: Սակայն բանի տեղ չեմ դրել և իմ անելիքն եմ արել: Իսկ վրդովվում եմ ոչ միայն այն ժամանակ, երբ ինձ են դարձնում թիրախ, այլև ուրիշ արժանավորների: Վկան՝ իմ «Անհետացում» վեպը:
-Իսկ չե՞ք կարծում, որ պետք է հակազդել ինչ-որ կերպ:
-Ոչ մի դեպքում, քանի որ հակազդել անկարողների բամբասանքին նշանակում է նրանց մակարդակին իջնել: Հո չպիտի՞ լրջորեն ապացուցեմ, որ իմ հերոսուհին ես չեմ, որ կազինոյում, ցավոք, երեք հազար դոլար չեմ շահել, որ իմ ամուսինը կառավարության անդամ չէ, գիտնական չէ և ապօրինի աղջիկ չունի Շվեյցարիայում, ո՛չ էլ մեկ այլ երկրում, որ ես «Պեժո» մեքենա չունեմ… Հետո՞, եթե նրանք տխմարներ են, ե՞ս էլ տխմարանամ։ Ինչ կուզեն, թող մտածեն, ինչ կուզեն, թող ասեն։ Օրինակ, ես չհակազդեցի, երբ բավական տարտամ սկզբունքների տեր ոմն թատերագետ, թե լրագրող համացանցային մամուլում արտառոց կարծիքներ հայտնեց իմ «Անհետացում»-ի վերաբերյալ: Նմանվելով խորհրդային շրջանի կոմերիտական լիդերներին, ովքեր հանուն լիակատար երջանկության երիտասարդներին հորդորում էին գնալ ԲԱՄ կամ խոպան, ինձ խորհուրդ էր տալիս, «կյանքս իմաստավորելու համար», միանալ Ազատության հրապարակի միտինգավորներին և, բնականաբար, հետագա օրերս անցկացնել վրանի տակ։ Ի՞նչ եք կարծում, պե՞տք էր արդյոք առարկել նման զառանցանքին: Այդպիսի արարածներին հակազդելու միայն մեկ ձև կա` միշտ լինել նրանցից վեր և շարունակել նոր ու ավելի հետաքրքիր գործեր ստեղծել:
-Գրքի հրատարակչական անոտացիայում գրված է` «Տագնապը» կարելի է բնորոշել որպես էրոտիկ վեպ: Ինչո՞ւ «կարելի է», ինչո՞ւ որոշակի չէ բնորոշումը:
-Բնորոշումը որոշակի չէ գուցե այն պատճառով, որ ընդհանրապես դժվար է այդ ժանրը հստակ բանաձևել, նույնիսկ մասնագետների համար. մինչև հիմա վիճում են: Ի վերջո, ամեն ինչ հարաբերական է: Օրինակ, Շիրվանզադեի պես բանիմաց և աշխարհ տեսած գրողը պոռնկագրություն էր համարում Վարուժանի «Օ՜, Տալիթա» բանաստեղծությունը: Շահնուրի «Նահանջն» էլ այդ բնորոշումին «արժանացավ»: Այնպես որ, ամեն մի ընթերցող վեպս կարող է յուրովի ընկալել. ոմանց համար դա հասարակության հիմքերը քանդող ստեղծագործություն է, ոմանց համար՝ պարզապես անվնաս և առողջ էրոտիկա, իսկ ոմանք էլ կարծում են, որ սա ինքը կյանքն է և իսկական սիրո փառաբանություն:
-Իսկ Դուք ինչպե՞ս կբնորոշեիք Ձեր վեպը:
-«Տագնապ»-ը, իմ կարծիքով, հոգեբանական վեպ է՝ կին-տղամարդ հարաբերությունների մասին, սիրո, դավաճանության մասին, ուստի հասկանալի է՝ կարող էին և ինտիմ տեսարաններ լինել: Դրանք ծնվել են վիպական գործողությունների բնական ընթացքից: Այնտեղ ոչինչ ինքնանպատակ չէ, և ես վեպն սկսելուց առաջ մտադրված չէի ընթերցողի հետաքրքրասիրությունը գրգռել էրոտիկ մանրամասներով: Ես պարզապես ձգտել եմ խորանալ կնոջ ներաշխարհի մեջ, արդիական, գեղեցիկ և հոգևոր լուրջ պահանջներ ունեցող մի կնոջ, ով սիրված է ու սիրում է նաև մարմնական առողջ սիրով: Նայած թե ով ինչպես է կարդալու. մեկը կարող է գաղտնադետի՝ վուայերիստի անառողջ հետաքրքրասիրությամբ նայել ու հաճույքից ձեռքերը շփել, մյուսը՝ առողջ հայացքով, դիտարկել դա որպես հերոսուհու հոգեկերտվածքի անբաժան մասը: Անշուշտ, ես աշխատել եմ զուսպ լինել, պահպանել չափի զգացումը և հեռու մնալ նատուրալիզմից, որ, ինչպես ասում են, չանցնեմ սահմանը: Սակայն, կրկնում եմ, ամեն ինչ հարաբերական է, և ամեն մարդ մատուցվածն ընկալում է իր «այլասերվածության» չափով ու մակարդակով:

«ԸՆԴՀԱՆՐԱՊԵՍ, ԵՍ ՖՐՈՅԴԻ ՀԵՏ ՇԱՏ ԲԱՆԵՐՈՒՄ ՀԱՄԱՁԱՅՆ ՉԵՄ. ՇԱՐԺԻՉ ՈՒԺԸ ՄԱՐԴՈՒ ԿՅԱՆՔՈՒՄ ՄԻԱՅՆ LIBIDO-Ն ՉԷ»

-Անոտացիայում ասվում է նաև, որ «Տագնապ»-ում կերտել եք «կերպարներ ու ստեղծել իրավիճակներ, որոնց նմանը մեր արձակում թերևս չի եղել»:
-Այդ հարցին թող պատասխանեն մեր գրականագետները: Ես ավելի շատ կուզեի խոսել այն մասին, թե ինչպես է ներկայացված կինն ընդհանրապես հայ գրականության, հայ դրամատուրգիայի մեջ և մասնավորապես հայ կինոյում ու թատրոնում: Որքան հիշում եմ, մենք չենք ունեցել կանացի լիարժեք, ուժեղ անհատականության տեր կերպարներ: Բացառություն է, թերևս, Լևոն Շանթը, բայց նրա հերոսուհիները կամ եվրոպացի են, ինչպես «Կինը» վիպակում, կամ Կիլիկիայի և Բյուզանդիայի թագուհիներ ու իշխանուհիներ: Մեր վեպերում և ֆիլմերում կինը միշտ երկրորդ պլան է մղված, նրա ներաշխարհն աղքատիկ է, և շատ հաճախ նա զոհ է զանազան անարդարությունների՝ բացարձակապես անկարող պայքարելու դրանց դեմ: Ես միշտ ըմբոստացել եմ. «կիսատ-պռատ» կանանց կերպարներ խաղալը պարզապես տառապանք էր ինձ համար և ես հրաժարվում էի նման դերերից: Այժմ իմ գրականությամբ փորձում եմ լրացնել այդ բացը: Հիշեք իմ նախորդ գրքերը:
-Կնոջ նման ընկալումը հայ գրականության մեջ գուցե բացատրվում է մեր աշխարհագրական դիրքով, մեր ողբերգական պատմությամբ:
-Այդ բաները, անշուշտ, իրենց ցավալի կնիքն են դրել, բայց արդեն 90 տարի է` պետականություն ունենք, այդ ընթացքում հայ կանայք կարևոր տեղ գրավեցին մեր կյանքում, բայց արվեստի և գրականության հայելու մեջ նրանք դարձյալ խեղճ ու ողորմելի են ներկայացված: Իսկ այսօր ոմանք, ձգտելով դուրս գալ այդ կախարդական շրջանակից, ընկնում են մյուս ծայրահեղության՝ գռեհկության մեջ:
-Կարո՞ղ ենք Ֆրոյդին, նրա տեսությունները տեսնել գրքի ենթատեքստում:
-Ոչ: Մի քանի դետալ միայն, այն էլ ոչ շատ լուրջ համատեքստում: Ընդհանրապես, ես Ֆրոյդի հետ շատ բաներում համաձայն չեմ. շարժիչ ուժը մարդու կյանքում միայն libido-ն չէ, ինչպես նա է պնդում: Եթե իրոք այդպես է, ապա մարդկությունը սեռագարների մի հիվանդ զանգված է:
-Իսկ Անահիտ Թոփչյանին կարո՞ղ ենք տեսնել:
-Իհարկե, կարող եք: Իմ գործերի հիմքում իմ աշխարհընկալումն է, բայց, կրկնում եմ, ո՛չ կենսագրությունը: Աշխարհում այնքան հետաքրքիր բաներ կան, որ գրավում են ուշադրությունս և արժանի են մեկնաբանման, ինչո՞ւ պիտի միայն ինձնով սահմանափակվեմ:
-Կարո՞ղ եք Ֆլոբերի նման ասել` «Տիկին Բովարին ես եմ»:
-Վտանգավոր է այդպես պատասխանելը: Տեղնուտեղը կասեն, որ վեպիս հերոսուհին ես եմ: Ֆլոբերն այդ վախը չուներ, նախ, որովհետև տղամարդ էր (կատակ եմ անում), և հետո, նա նկատի ուներ, որ Էմմա Բովարին իր երևակայության արդյունքն է, իր հորինվածքը, ոչ թե գրական մի հերոս, որի նախատիպը գոյություն է ունեցել կյանքում: Այնինչ, հայտնի է, նախատիպն իրոք գոյություն ունեցել է՝ Դելֆին Դելամարը, որը Ֆլոբեր ընտանիքի մտերիմներից էր և իր կյանքի մանրամասներով շատ նման էր Էմմա Բովարիին: Հարաբերությունները չփչացնելու համար Ֆլոբերն ստիպված էր այդպես ասել: Սակայն դա չօգնեց. Դելֆին Դելամարի շիրմաքարին, նրա անունից զատ, գրված է նաև. «Մադամ Բովարի»: Ահա այսպիսի պատմություն: Ֆլոբերի այդ նշանավոր ասույթը մեր օրերում ուրիշ կերպ է հասկացվում: Օրինակ, ֆրանսահայ մի մտավորական իմ «Փառանձեմ թագուհին» ներկայացումը դիտելուց հետո աֆիշս մակագրեց. «Դուք Փառանձեմն եք, ինչպես Ֆլոբերը՝ Մադամ Բովարին»: Այս դեպքում ոչ ոք չէր կարող կասկածել, որ Փառանձեմը ես եմ, քանզի մեր միջև տասնվեց դար էր ընկած, խոսքն այն մասին էր, որ ես միաձուլվել էի պերսոնաժիս հետ, նույնացել, մինչդեռ իմ հերոսուհին, ճիշտ է, մեր ժամանակակիցն է, բայց, ի տարբերություն Էմմա Բովարիի, իր նախատիպը չունի կյանքում:
-Գրքում կանայք վերհիշում են անցյալի կարճատև, խենթ, վտանգավոր սիրավեպերը: Կարծես սա այն է, ինչ ունեցել են, ինչ իրապես ապրել են: Կարելի՞ է ասել, որ մարդը օրեր, պահեր է ապրում, ոչ ավելի, իսկ ոմանք այդ քիչն էլ չեն ապրում:
-Այո, կան կյանքեր, որոնցում ոչինչ չի կատարվում, կամ գրեթե չի կատարվում: Ցավալի է։ Հազվադեպ է երկարատև սերը: Եվ մանավանդ՝ բուռն, գեղեցիկ, խենթացնող սերը, երբ կինն իրեն աստվածուհի է զգում: Այդ պահերը մնում են հիշողության մեջ մինչև կյանքի վերջը, որպես հրաշք և աստվածային պարգև: Ոմանք էլ ոչինչ չունեն հիշելու, մտապահելու: Բայց պետք չէ հուսահատվել, կյանքում այնքան հետաքրքիր բաներ կան, որ կարող են երջանկացնել կնոջը: Բոլոր դեպքերում պետք է հուսալ, որ հանդիպումը Արքայազնի հետ մի օր կկայանա:
-Անվերջ կարելի՞ է ներել սիրած մարդուն: Ի՞նչը չէիք ների:
-Իհարկե ոչ, համբերության չափ ու սահման կա: Եթե քո ներողամտությունը չի օգնում դիմացինին գիտակցելու և շտկելու իր սխալը, զանցանքը, ապա բարեսրտությունդ և մեծահոգությունդ իմաստ չունեն: Եվ հետո, նայած ինչը ներել: Դավաճանությունն անձամբ ես չէի ների: Իմ հերոսուհին ներում է, անշուշտ, երկար տառապելուց հետո, երբ հասկանում է, որ ամուսինն էլ է տառապում իր արարքի համար, ներում է, որովհետև զգում է, որ արածը հիմարություն էր, անլրջություն, եթե կուզեք՝ թուլություն։ Այդ դիպվածային սիրարկածը շարունակություն չի ունեցել, որովհետև իրականում իրեն է սիրում: Եվ իմ հերոսուհին համոզված է դրանում. նա զգում է դա կանացի բնազդով, իր ամբողջ էությամբ, այսինքն՝ սրտով: Իսկ սիրտը չի կարող խաբել: Ես հիմա ասես արդարացնում եմ իմ հերոսուհուն իր մեծահոգության համար, բայց ինձ թվում է, որ տվյալ դեպքում ճիշտ է վարվել, շատ իմաստուն: Որովհետև իրենց սերը դեռ ողջ էր, և դա է կյանքում ամենակարևորը: Վրեժն էլ օգուտ չի բերում, հոգեկան հանգստություն չի տալիս, նույնիսկ կրկնապատկում է տառապանքը: Իսկ չներելով, բաժանվելով կդժբախտացներ և՛ իրեն, և՛ ամուսնուն: Քանզի դրանով կսպաներ սերը: Իսկ դա ծանր մեղք է:

«ՄԵՂԱՎՈՐԸ Ե՛Ս ԵՄ»,- ԱՍՈՒՄ Է ՆԱ, ԵՎ, ՈՐՊԵՍ ՀԵՂԻՆԱԿ, ԵՍ ՀԻԱՑԱԾ ԵՄ ՆՐԱՆՈՎ»

-Ձեր վեպում ներում է նախ և առաջ ամուսինը, ըստ որում, բոլորովին նոր տեղի ունեցած՝ կնոջ դավաճանությունը:
-Իսկապես, ներման նախաձեռնությունն ամուսնունն է: Եթե հաշվի առնենք, որ նա այդ բացառիկ մեծահոգությունը ցուցաբերում է կնոջ դավաճանությունը պատկերող «վիդեոն» տեսնելուց հետո, նրան կարելի է նույնիսկ ասպետ համարել: Այնպես որ, հրատարակչական անոտացիան չի խաբում. այդպիսի կերպար և այդպիսի իրավիճակ մեր գրականության մեջ, կարծում եմ, չի եղել. ամուսին, հայ տղամարդ, որը գիտակցում է իր մեղքը, գիտակցում է, որ ինքն է առաջինը խախտել ամուսնական դաշինքը, ուստի ներողություն է խնդրում իր կնոջից:
-Կյանքի՞ց է վերցված տղամարդու այդ կերպարը, թե՞ դա պարզապես Ձեր բարի ցանկությունն է:
-Ես հարցախույզ չեմ անցկացրել, հայ ընտանիքների գաղտնիքների մեջ չեմ թափանցել, պարզապես առաջնորդվել եմ իմ կերպարների հոգեբանական խորասուզումների տրամաբանությամբ: Չէ՞ որ արվեստը պատրանքների ստեղծում է: Բացի այդ, գրականությունը պետք է ունենա նաև դաստիարակչական առաքելություն: Եթե նույնիսկ այսօրվա Հայաստանում չկա այդպիսի թեկուզ մեկ տղամարդ, ապա իմ նպատակն է ցույց տալ, հասկացնել, թե նրանք ինչպիսին պիտի լինեն: Խոսքը միայն ներողություն խնդրելու մասին չէ, այլ իր մեղքը գիտակցելու և խոստովանելու: «Մեղավորը ե՛ս եմ», - ասում է նա, և, որպես հեղինակ, ես հիացած եմ նրանով:
-«Տագնապը» որևէ կապ ունի՞ նախորդ վեպի հետ, ուր հերոսուհին անհետանում է ինքն իր մեջ, նստում է առաջին պատահած գնացքն ու ընթանում հայտնի չէ` ուր:
-Նախորդ վեպում իմ հերոսուհին հայտնվել էր մեն-մենակ ժամանակի և մարդկային չարության ավերիչ տարերքի դեմ, ինչ-որ առումով նա ելել էր կռվի` հուսալով արդարություն հաստատել, բայց ի սկզբանե դատապարտված էր կործանման, անհետացման… ՈՒժեղ անհատի կործանումն է դա մեր ժամանակներում, ուր գորշությունն է իշխում: Մինչդեռ «Տագնապ» վեպում իրավիճակը կատարելապես այլ է. հերոսուհին կարծես հուսալի պաշտպանված է ժամանակի և կենցաղի վտանգներից. սիրող ամուսին ունի, իր սիրած արվեստը, ընտանիքում ամեն ինչ կանոնակարգված է, բայց հանկարծ գլուխ է ցցում մի հին պատմություն, և ամեն ինչ տակնուվրա է լինում…
-Իսկ ի՞նչ է լինելու հաջորդիվ:
-Պիտի ավարտեմ վաղուց սկսված և կիսատ մնացած վեպս՝ «Ամենուր և ոչ մի տեղ» վերնագրով: Ի դեպ, «Տագնապ»-ն էլ համեմատաբար վաղուց էի սկսել, բայց «Անհետացում»-ը խանգարեց ավարտել ժամանակին: Ինձ թվաց, թե այդ վեպի խնդիրները շատ ավելի կարևոր են ու հրատապ: Չեմ ափսոսում, որ անսացի արդիականության պահանջներին: «Տագնապ»-ն ինչ-որ առումով հավերժական նյութ է, մինչդեռ «Անհետացում»-ը պիտի դրվեր ժամանակային իր համատեքստի մեջ:
-«Սիրտն իր բանականությունն ունի, որ հասու չէ բանականությանը»: Եվ ո՞րն է ավելի հուսալի` սրտի՞ բանականությունը, թե՞ գլխի:
-Ի դեպ, սրտի՝ կանխազգալու այդ հատկությունը գիտականորեն անբացատրելի է: Հրա՜շք է պարզապես: Նույնը և երազները: Կան մարդիկ, որ չափազանց զգայուն են, և հակառակը՝ անզգա: Բոլոր դեպքերում, սիրտը չի հանգստանում մինչև օգնության չգա բանականությունը: Ինչպես իմ հերոսուհու հետ եղավ: Այնպես որ, մեկը պիտի լրացնի մյուսին:
-Մի կյանքը շա՞տ երկար է մեկ սիրո համար:
-Իսկական, վսեմ սերը տևում է մարդկային կյանքից շատ ավելի երկար, «Եվ անգամ մահից հետո», ինչպես Ալեքսանդր Թոփչյանի վեպի վերնագիրն էր: Դա հավերժ սերն է: Իսկ մյուսների համար ի՞նչ կարող եմ ասել… Սերը կատակ չէ: Պետք է լուրջ վերաբերվել, որ չմարի: Այն պահելու համար պետք է զգոն լինես և աշխատես ամբողջ կյանքում: Տեղն է ասելու, որ միայն սիրտը քիչ է:
-Եվ մի վերջին դիտարկում` Ձեր գլխավոր հերոսները` ամուսինը և կինը, անուններ չունեն:
-Դա ինքնաբերաբար եղավ. սկզբում չէի շտապում նրանց «մկրտել», քանի որ անունն իր հետ բերում է նկարագիր, մարդու տեսակ, որը կարծես սկսում է «խառնվել» վիպական հետագա գործողությունների մեջ: ՈՒստի, որպեսզի ինձ «չխանգարեն», որոշեցի միառժամանակ նրանց թողնել անանուն, մինչև որ տեսնեմ, թե ինչն ինչոց է: Հետո, երբ հասա ավարտին, տեսա, որ իմ գլխավոր հերոսներն այդպես էլ կարող են գոյություն ունենալ վեպում՝ առանց անուն-ազգանունի: Տվյալ դեպքում անանուն չի նշանակում աննկարագիր, անգո: Նրանք կան, գոյություն ունեն վիպական տարածքում որպես ավարտուն նկարագրեր և իրենց անոնիմությամբ գուցե հավաքական կերպար են դարձել: Ի դեպ, անուն չունեին նաև իմ նախորդ վեպի գլխավոր հերոսները: Կինն ընդամենը սկզբնատառեր ուներ, իսկ ամուսինն այդ էլ չուներ: Բայց դա, կարծում եմ, չխանգարեց, որ նրանց ընկալեն որպես ամբողջական վիպական անձնավորությունների և մեր ժամանակակիցների:

Զրույցը`
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ